Xinetes na tormenta (II): O cine na guerra de Vietnam

Por Miguel Calvo Santos

A finais do verán de 1969, os soldados norteamericanos en Long Bihn, ao sueste de Saigón, agardaban toda a semana a que chegara o xoves. Todos os xoves ás 20:00 horas, as tropas congregábanse no patio coas súas sillas pregables, unhas latas frías de Budweiser e uns porros para ver unha boa película baixo o ceo estrelado. Era un momento de evasión, un cachiño de fogar recreado no Vietnam, só perturbado polas ráfagas de metralleta ao lonxe, ou pola manobra dalgún Cobra de vez en cando.

O cine era tremendamente importante nese inferno de lama e mosquitos, tanto para a moral dos soldados como para a lexitimidade da contenda. Despois de todo, a incursión norteamericana en Vietnam foi concibida como unha xigantesca película do oeste en tecnicolor por homes criados cas películas de John Ford. Estes tipos duros entraron nese matadeiro pensando que a selva ía ter os mesmo códigos morais que as películas de John Wayne, pero claro… a realidade resultou completamente distinta.

Menos mal que o cine seguía a estar aí todos os xoves mantendo a moral das tropas, esas películas de heroes restablecendo a orde coa súa rectitude innata (e tamén coa axuda das armas), aínda que como é lóxico, cando a guerra foi evolucionando, as películas (e os heroes) tamén o foron facendo.

De feito, as películas vistas polas tropas na época case se poden clasificar cronolóxicamente, identificándose con cada etapa da guerra. Hai unhas pelis para antes da resolución do Golfo de Tonkín, unhas para antes do Tet, outras para despois, e moitas máis para o fin da guerra e posterior vergoña nacional.

Todo comeza en 1960, na era JFK, co que podería ser o primeiro dos grandes filmes sobre Vietnam, moito antes os americanos oiran falar dese país.

“Os sete magníficos” foi, convenientemente, unha película do oeste. Trátase dunha mitificación do triunfo, case un poema sobre unha operación de comando contra o maligno, pero sobre todo, o autorretrato da superioridade norteamericana sobre os pobos inferiores do mundo.

Como sabemos, a peli de Sturges basease nos “Sete samurais” de Kurosawa e conta a historia dunha aldea continuamente saqueada por pistoleiros “morenos” (que como o Vietcong, levaba a maior parte da colleita). Os aldeáns contratan a sete pistoleiros (brancos) que os ensinan a usar un arma e defenderse dos abusóns, pero sobre todo, o que realmente fan é “conquistar os seus corazóns e as súas mentes”. Ao final, os bos gañan, a xente retorna á vida normal e os pistoleiros abandonan o lugar co deber cumprido e coa mítica canción da película sonando.

Vamos, que a (magnífica) obra de Sturges ven a dicir que a guerra, por moi chunga que pareza, pode ser gañada por algúns homes brancos con collóns e superioridade moral (que non numérica). Máis ou menos o que USA pretendía facer en Vietnam nun principio.

Antes da Ofensiva do Tet, o optimismo norteamericano estaba polas nubes. Un par de anos máis, e o país das liberdades podería apuntarse outra vitoria no seu intachable historial. Todo isto, en parte gracias ás novas tecnoloxías que se estaban a producir.

E quen foi o paradigma das novas tecnoloxías da época? Exacto. Bond… James Bond. Eses xoves calurosos, aos soldados encantáballes ver como un axente segredo (inglés, pero facilmente identificable como yanki) gañaba el só a toda unha organización diabólica coa axuda de enxeñosos trebellos e elegancia a moreas. E por se fora pouco, podía ligarse a varias tías buenas no medio da aventura.

Obsesionados pola tecnoloxía nos primeiros anos da guerra, os americanos contaron con todo tipo de chintófanos futuristas (helicópteros, bombas teledirixidas, trebellos para á escoita, visores nocturnos, axentes laranxas, drogas experimentais…) que por lóxica, poderían arrasar nun plisplás con eses sucios comunistas que vivían case na idade de pedra. Os fusiles M16 que usaban os americanos (elegantemente jamesbondianos) comezaron a saír en todas as películas de mediados dos 60. E claro, os soldados, ao ver a facilidade coa que se gañaba unha guerra con esa arma, puideron gozar dunha feliz (aínda que breve) esperanza.

Despois do Tet, a cousa foi ben distinta. A TV fixo acto de presencia por primeira vez nun conflito bélico e a opinión pública comezou a protestar por esa cousa que facían os seus rapaces no tal Vietnam, que non pintaba nada ben.

Quen era o único que podería solucionar semellante chapuza? Pois por suposto, o gran John Wayne.

“Boinas verdes”, dirixida e protagonizada polo Duque en persoa, tenta explicar a gran cuestión que se comezaba a preguntar todo o mundo: “por que estamos en Vietnam?”.

Wayne responde a esa pregunta, pero facendo unha peli burra, racista, groseira e simplona, aínda que vista co paso do tempo, hai que recoñecerlle unha certa grandeza tráxica.

Pero por riba de todo, a peli é fodidamente mala. Para empezar, foi rodada en Georgia, un estado que, coas súas fragas de pino atlántico e a ausencia de poboación oriental, constituía unha ridícula réplica do verdadeiro Vietnam. A posta en escena é propia dun imbécil, a trama é menos convincente que “O ataque dos tomates asasinos” e as actuacións, como a do rosmón sarxento interpretado por Wayne, son sinxelamente cómicas. Velo adestrando a un neno vietnamita (“Ti es a razón de todo isto”, chega a dicirlle…) é unha das cousas máis patéticas e pouco honestas que fixo Wayne na súa vida. Ao igual que sucedera cos vellos xenerais que venceran na II Guerra e non sabían como gañar en Vietnam, Wayne tampouco acadou trasladar as vellas fórmulas de cine bélico aos novos tempos.

A peli foi un verdadeiro escándalo por mentireira e reaccionaria, e isto, sumado ao feito de estar os USA metidos ata as orellas nunha guerra tan turbia, fixo que en Hollywood non se volvera facer outra película que tratara explicitamente sobre Vietnam mentres durou a guerra.

Pero a guerra seguía a estar aí, cada vez con máis cadaleitos chegando a casa e situacións embarazosas como a masacre de My Lai acaparando os informativos, polo que serían os novos cineastas os encargados de tentar contalo ao seu xeito.

Froito do Baby Boom dos 40, aparecerían a finais dos 60 homes e mulleres que tentarían meter nas súas películas todo o que aterrorizaba aos seus pais (sexo, drogas e un feble sopro revolucionario). Se antes nas guerras era todo branco e negro, agora o único branco e negro era estar a favor ou en contra da contenda.

Foi en 1969 cando Dennis Hopper daría o pistoletazo con “Easy Rider”, unha obra concibida para amolar á xeración anterior. Contando as desventuras de dous traficantes de drogas percorrendo os Estados Unidos en moto, Vietnam non aparece explicitamente en ningún momento, e sen embargo, a guerra estaba presente en todas partes, sendo máis que perceptible a violencia latente baixo a superficie. Por suposto, a película foi un rotundo éxito xeracional, máis que nada polo seu carácter pioneiro.

Outras obras deste novo (e lucrativo) Hollywood tratarían máis ou menos veladamente un conflito que xa tiña cheiro a derrota, disfrazándoo de temáticas como a separación dos mozos norteamericanos dos seus pais (“O graduado”), westerns pro-indio que denunciaban as matanzas raciais (“Soldado Azul”, “Pequeno gran home”), pero sobre todo dúas obras que meteron de cheo o dedo na chaga: “Grupo Salvaxe” de Sam Peckinpah e “M*A*S*H*” de Robert Altman.

Peckinpah creou unha obra mestra sobre unha matanza, revisitando “Os sete magníficos”, pero desfacéndose de toda nobreza e idealismo. Como era lóxico nunha peli feita posteriormente ao Tet, os códigos obsoletos do western clásico, así como o seu armamento, son substituídos en “Grupo Salvaxe” por útiles da guerra moderna (metralletas, granadas…) desprovistos de todo romanticismo, e cuns membros das forzas especiais que están absolutamente corrompidos por un universo xa de por si corrupto. Non hai orde nin moral algunha e esa anarquía leva a unha (poética) violencia. Peckinpah levou Vietnam á pantalla, trasladándoo ao século XIX, e non escatimou en sangre, balas e roña, todo fotografado a cámara lenta para darnos tempo suficiente a decatarnos.

Por outra banda, “M*A*S*H*” sorpendeu a todo o mundo na súa estrea pola mala hostia que desprendia. O enfant terrible Robert Altman ambientou a súa película nun hospital de campaña da Guerra de Corea, pero é evidente que está a falar de Vietnam. O pesadelo da burocracia militar convértese aquí nunha comedia hilarante, rozando decote o absurdo, e cargada de diálogos xeniais (como esquecer eses altofalantes…), pero acabaría inevitablemente en melodrama na posterior versión televisiva dos 70’s, xa que analizando un pouco a cousa, a guerra non ten puta gracia.

Unha vez rematada (e perdida) a guerra, o cine descubriu un novo filón na figura do veterano, e sería Martin Scorsese coa xenial “Taxi Driver” (1976) o primeiro en metelo como protagonista. Agora o heroe de guerra estaba completamente illado da sociedade, manchado pola culpa e só coñecía a linguaxe que o exército lle ensinara. Unha auténtica bomba de reloxería deambulando por outra xungla, a corrompida e dantesca Nova York de mediados dos 70, e encarnada por Travis Bickle (Robert De Niro), que coas súas roupas militares e un corte de pelo estilo Mohawk (moi utilizado polos excéntricos paracaidistas da 101ª aerotransportada), vai perdendo pouco a pouco o norte.

Ao final, ese Bickle en pe de guerra que se afunde na tolemia, acaba dando renda solta aos seus impulsos destrutivos (a xeito de “Grupo Salvaxe”) ilustrando perfectamente o extremo ao que chegou a loucura norteamericana.

Co paso do tempo, a finais dos 70 e principios dos 80, os cineastas puideron ver a Guerra de Vietnam con certa perspectiva e asumir a derrota. Así, poderíase volver tratar ese conflito explicitamente, creando unha especie de subxénero (as películas da Guerra de Vietnam, por certo, con excelentes bandas sonoras…) e dando lugar a todo tipo de films que van dende obras mestras como “O cazador” de Michael Cimino, “Apocalypse Now” de Coppola ou “A chaqueta metálica” de Kubrick (cada unha delas da para cen artigos); películas autobiográficas feitas por antigos combatentes ao xeito de “Platoon” de Oliver Stone; novas homenaxes aos veteranos (“Nacido o 4 de xullo”, de novo con Stone, ou “O regreso” de Hal Ashby); pelis de terror como “A escaleira de Jacob” (se cadra a única peli decente de Adrian Lyne); chegando ata esas cintas de acción con un tufillo fascistoide tan ao gusto de Reagan, que acapararon boa parte das estanterias dos videoclubes dos 80’s: “Desaparecido en combate” cun Chuck Norris vengando ao seu irmán (desaparecido en combate na vida real), “First Blood” con Stallone encarnando ao maltratado veterano John Rambo, e sobre todo, a súa delirante secuela, “Rambo 2” (co propio Sly como oscarizado guionista), na que Rambo volve ao Vietnam para esta vez, gañar a guerra el soliño.